Karadeniz Ağzının Belirgin Özellikleri

Karadeniz ağzı, özellikle Doğu Karadeniz Bölgesi'nde (Trabzon, Rize, Artvin, Giresun'un doğu kesimleri) konuşulan ve Türkiye Türkçesi standartlarından belirgin farklılıklar gösteren bir ağız grubudur. Bu farklılıklar ses bilgisi (fonetik), biçim bilgisi (morfoloji), sözcük bilgisi (leksikoloji) ve kısmen sözdizimi (sentaks) alanlarında kendini gösterir.

Ses Özellikleri (Fonetik)

• Ünlü Değişimleri ve Daralmaları:

  • Geniş ünlüler bazen daralabilir: "geliyor" yerine "geliyyi", "gidiyor" yerine "gidiyyi" veya "geliyoru", "geliyu".
  • Bazı durumlarda ünlü düşmesi veya kaynaşma görülebilir.

• Ünsüz Değişimleri ve Dönüşümleri:

  • "r" sesinin düşmesi veya "ğ"leşmesi: Özellikle Rize ve Artvin civarında "er" yerine "eğ" veya "e", "var" yerine "va", "karı" yerine "kayı" gibi kullanımlar yaygındır.
  • "g" sesinin "c"leşmesi: "geliyorum" yerine "celiyoru", "gitmek" yerine "citmek" örneklerinde görülebilir.
  • Sert ünsüzlerin yumuşaması: Bazı kelimelerde "k" yerine "ğ", "t" yerine "d" gibi değişimler gözlenebilir.
  • "y" sesinin eklenmesi veya kaynaştırılması: Ünlüyle biten kelimelere ek gelirken araya "y" sesinin girmesi ("su-yu" yerine "suyi").
  • "h" sesinin düşmesi veya sertleşmesi: Bazı kelimelerde "h" sesi ya düşer ya da daha vurgulu söylenir.

• Vurgu:

  • Standart Türkçeye göre farklı heceler üzerinde vurgu olabilir. Genellikle sondan bir önceki hece vurgusu yerine farklı vurgu kalıpları bulunur.

• Ünlü Uyumu Bozulmaları:

  • Eklerde veya bazı kelimelerde büyük ve küçük ünlü uyumlarına aykırı kullanımlar görülebilir.

Biçim Bilgisel Özellikler (Morfoloji)

• Şimdiki Zaman Eki:

  • Standart Türkçedeki "-yor" eki yerine "-iyyi", "-uyi", "-iyoru", "-iyu", "-eyu" gibi farklı ekler veya ek varyantları kullanılır: "geliyorum" yerine "geliyyi", "geliyoru", "geliyu".

• Geniş Zaman Eki:

  • "-ar / -er" eki yerine "-ur / -ür" eki yaygın olarak kullanılır: "bilir" yerine "bilur", "gelir" yerine "gelur".

• Gelecek Zaman Eki:

  • "-acak / -ecek" ekinin kişi ekleriyle birleştiğinde farklı biçimlere girmesi: "geleceğim" yerine "gelecağum", "geleceğum".

• Zamirler:

  • Kişi zamirlerinin belirtme ve yönelme hallerinde farklılaşma: "beni" yerine "bene", "seni" yerine "sene", "onu" yerine "oni". "bana" yerine "bene", "sana" yerine "sene".

• Fiil Çekimleri:

  • Çeşitli fiil kiplerinde standart Türkçeden farklı ekler veya ek biçimleri kullanılır. Özellikle geçmiş zaman ve emir kiplerinde.
  • "-DIk" sıfat fiil eki yerine "-duğum / -duğuni" gibi farklı kullanımlar: "bildiğin" yerine "bilduğun".

• Edatlar ve Bağlaçlar:

  • Bazı edat ve bağlaçların kullanımı veya biçimi farklılık gösterebilir. "için" yerine "çün", "ile" yerine "unan".

Sözcüksel Özellikler (Leksikoloji)

• Yerel Kelimeler:

  • Bölgeye özgü, standart Türkçede bulunmayan veya az kullanılan çok sayıda kelime barındırır: "patates" yerine "kartol", "mısır" yerine "lazut", "fındık" yerine "çotanak" (kavrulmamış fındık), "peştemal", "feretiko", "hacivat", "kavara".

• Arkaik Kelimeler:

  • Eski Türkçeden günümüze ulaşmış, standart Türkçede kullanılmayan veya anlamı değişmiş kelimeleri muhafaza etmesi.

• Alıntı Kelimeler:

  • Komşu dillerden (özellikle Lazca, Rumca, Gürcüce) geçen kelimelerin yoğunluğu.

Sözdizimsel Özellikler (Sentaks)

• Cümle Yapısı:

  • Standart Türkçeye göre daha sık devrik cümle kullanımı görülebilir.
  • Vurguyu farklı ögelerin üzerine çekmek amacıyla sözdiziminde esneklikler.

• Tonlama ve Vurgu:

  • Cümledeki tonlama ve vurgu kalıpları, standart Türkçeden farklılık göstererek ağza özgü bir melodi kazandırır.